مکان: تهران- ایران
کاربری: مسکونی و خدماتی
کارفرما: شرکت ابنیه حافظ
زیربنا: 324000مترمربع
تیم طراحی: کتایون مشهودی- تورج میربهاء
همکاران طرح: علیرضا شقاقی
وضعیت: مسابقه طراحی- طرح تقدیر شده توسط هیئت داوران
سال: 1401
مبانی طراحی:
تـِهران، به واسطه‌یِ رشدِ شتابان خود، فرصتِ فراهم کردنِ بسترهایِ هویتی را ندارد. همزمان به دلیل متورم شدنِ دائمِ این کلانشهر، تمامِ هسته‌هایِ هویت‌بخشِ شکل‌گرفته، در میانِ چرخ‌هایِ توسعه بلعیده می‌شوند؛ شهروندان، در روزمرگی، به مرور شخصیتِ مکان را به فراموشی می‌سپرند و هویت را در دارایی هایِ دیگر می‌جُویَند؛ به مرور تعلق خاطر به مکان حذف شده و خلا «اهلیت» به بحرانی اجتماعی ختم شده که علاوه به «مکان‌مند» بودن، «همسایگی» و «پیوستگی اجتماعی» را به چالش کشیده است.
شهرک‌های مسکونی از اواسط دهه چهل خورشیدی در ایران شکل گرفتند، از اکباتان تا چهارصددستگاه، برای دهک‌های مختلف برنامه‌ریزی و به واسطه تمول مالی زمان زاده شدند. در این پنجاه سال تجربه‌هایِ گسترده‌ای در حوزه‌یِ ساخت و بهره برداری از شهرک‌های مسکونی ثبت شده است، ولی آنچه در تمامی آنها مشترک است، این است که: شهروند بودن در شهرک‌هایِ مسکونی، به مراتب از شهروند بودن در کلان‌شهر‌ها ارزش‌آفرین‌تر است. علت این امر در مقیاس طراحی شهرک‌های مسکونی است: شهرک‌ها بر خلافِ نمونه عظیم‌تر خود، یعنی کلانشهر، فرصت پرداختن به هویتِ مکان را دارند. ایجادِ هویت در شهرک‌های مسکونی، فراتر از یکتاییِ فرمال، به ارتقای کیفیتِ اجتماعی در آنها می‌انجامد، که اثری پایدار در ارزشمندیِ آنها ایفا می‌نماید.
در طراحی شهرک مسکونی حافظ، اولین اصل ایجاد هویتی ناب برای مجموعه است؛ که در حِین رعایتِ اصولِ ساختِ شهرک هایِ مسکونی( استقلال بلوک‌ها جهت توسعه گام به گام، تکرار پذیری جهت اقتصادی شدن پروژه، استفاده از فناوری های ساخت صنعتی ) کیفیتی نو هم در مجموعه ایجاد کند. یکی از مهم‌ترین تجاربِ تاریخِ پنجاه ساله‌یِ ساختِ شهرک‌های مسکونی در ایران، این است که شهرک‌های مسکونی باید درشت اندام و در قواره کلانشهر باشد، تا بتوانند در طولِ توسعه پایدار بمانند. تجربه‌یِ پروژه پرویت آیگو در سنت لوییسِ میسوری ثابت کرده: پایداریِ حیات اجتماعی ضامن پایداری شهرک‌های مسکونی است. در شهرک مسکونی باید تعریف دقیقی از همسایگی، به دور از غُلُو، ارائه کرد که همزمان با استقلال کامل واحدها، ساکنان را از حضور در کنار هم منتفع نماید؛ و نهایتا «حسِ تعلق داشتن به مکان» در ساکنان خوشایند باشد.
هدف این پروژه ایجاد بستری شکلی، کارکردی و فنی برای تولد این «هویتِ یکتا» است.
در برنامه ریزی شهرک‌های مسکونی سه اصل اهمیت دارد: استقلال بلوک‌ها جهت توسعه گام به گام / تکرار‌پذیری جهت اقتصادی شدن پروژه / استفاده از فناوری های ساخت صنعتی. این اصول سبب ایجاد الگویی ثابت در شهرک‌های مسکونی شده که در آن بلوک‌های مستقل، با رعایت اصل سایه‌اندازی (غالبا در الگوی شطرنجی) در سایت قرار می‌گیرند. دسترسی سواره نیز در میان این بلوک‌ها قرار می‌گیرد. در شهر به دلیل مقیاس خرد، استقرار بلوک‌های مسکونی در جوار همدیگر است، این سبب میشود واحد همسایگی در مقیاسی بزرگ‌تر از آپارتمان به کوی‌ها و خیابان‌ها تسری یابد. در مجموعه مسکونی اکباتان با برداشت از این الگو کلیه بلوک‌ها در اتصال با هم توده‌ای واحد را تشکیل دادند، که به واسطه این "وحدت"، شعاعِ همسایگی بسط داده شده است. با توجه به رویکرد کلان کارفرما برای ایجاد یک شهرک بسته (gated community) الگوی خطی شهر، حول مرکز دَوَران پیدا کرد، تا بلوک ها با الگویی درونگرا، فضایی امن را در میان خود ایجاد نمایند. این الگو سبب شد فضایی درون مجموعه پدید بیاید، که حتا پس از باز شدن حصارهای مجموعه به روی شهر، فضایی نیمه خصوصی برای ساکنان فراهم آورد. تسری این ایده برای استقرار صحیح در سایت پروژه به استوانه‌ای توخالی منجر شد که بلوک ها حول آن و در اتصال با هم قرار می‌گرفتند. قطر 200 متری این استوانه (تقریبا برابر با استادیوم آزادی) شخصیتی ویژه ایجاد کرد که در شان ابعاد سایت بود. همچنین شکل ویژه مجموعه که در عین سادگی برای یک مجموعه مسکونی غیرعادی محسوب میشود، شخصیتی ویژه برای پروژه ایجاد نموده است. این شخصیت ویژه‌یِ فرمال، پتانسیل لازم برای القا هویت به ساکنان را دارد.
فرم حاصل شده به شدت درونگرا است، این موضوع امکان ایجاد کیفیت مستقل از جایگاه شهری پروژه کمک می‌کند. در حالی‌که فرم پیوسته است و توازن میان کل آن برقرار است، قطر 200 متری حیاط وسط، استقلال واحدها و عدم اشراف را تقویت می‌کند. پیوستگی غلو شده همسایگی در این پروژه، سبب میشود جامعه ساکن، مسئولانه در کنار هم قرار بگیرند، و ناخودآگاه میدان‌گاهِ میان بلوک ها به عرصه ای امن برای حضور تمامی ساکنان تبدیل شود. تقویت حس همسایگی ، در کنار حس تعلق به مکان، گره‌های اجتماعی پروژه را کم می‌کند ؛ پایداری اجتماعی مهم‌ترین خصیصه‌ای است که در صورت تحقق می‌تواند موفقیت پروژه را تضمین کند.
در کنار رویکرد اجتماعی، با استفاده از پتانسیل فرم درونگرای ایجاد شده، باغی در میان پروژه جانمایی شده، که با مساحت بیش از 32000 مترمربع، فراتر از سرانه‌ها، کیفیت فضایی ویژه‌ای برای پروژه فراهم نموده. یکی از آسیب های بسیار محتمل در پروژه های مسکونی، موضوع هزینه های جاری مجموعه است. برای کمینه کردن این هزینه ها، با توجه به گروه هدف، پیشنهاد میشود سیستم تاسیساتی واحد ها مستقل باشد. با بهره بردن از تراس‌ها استقرار تجهیزات مستقل برای واحدها فراهم خواهد بود. این تراس ها سبب شده اند 10% از فضای واحدها به صورت نیمه باز برای توسعه های آتی در اختیار مالکان قرار گیرد و هزینه ساخت آنها در مرحله ابتدایی روی دوش پروژه نباشد.
با توجه به تعداد واحدهای پروژه و احتمال آشفتگی در نیمرخ بیرونی پروژه به واسطه تخطی ساکنان، برای نماهای درونی و بیرونیِ پروژه، پوسته‌ای پیوسته و پرتابل در نظر گرفته شد. این پوسته با بهره بردن از فناوری بومی، علاوه بر خلق کیفیت و حفظ وحدت بصری در پروژه، می‌تواند به خلق و بسط متریالی نوین در سطحی فراتر از پروژه منجر شود. برای استقرار بخش های خدمات، با توجه به شکل زمین، بخشی از استوانه در امتداد سایت، کشیده شد تا بدنه ای برای استقرار بخش‌های خدماتی فراهم نماید. نهایتا بخش خدماتی در بخشی از زمین که در حال حاضر گود است مستقر شد. برای تامین مایحتاج روزانه، بخش اعظمی از فضای خدماتی به یک فروشگاه بزرگ زنجیره‌ای ( هایپرمارکت) اختصاص داده شد. با توجه به شیوه استقرار دسترسی‌ها، این فروشگاه می‌تواند، با حفظ حریم بخش‌های مسکونی، به بیرون از مجموعه نیز سرویس دهد.
مهدکودک، سالن های ورزشی سرپوشده و روباز، کلینیک درمانی، سالن اجتماعات، واحدهای آموزشی و سالن‌های کوچک برای برگزاری جشن ها، سایر خدماتی است که در این قسمت مستقر شده اند. علاوه بر خدمات ذکر شده، واحد های تجاری خطی، در طبقه همکف بخش امتداد یافته، قرارداده شده اند. برای حفظ حریم حیاط میانی، پُلی حیاط مرکزی را به بخش های خدماتی و متصل می‌کند، تا تردد پیاده و دوچرخه ساکنان به بخش خدماتی بدون تداخل صورت پذیرد. این پُل ظرفیت تبدیل شدن به یک مسیر سلامتی ویژه، با طول 860 متر را نیز دارد. ورودی اصلی سواره و پیاده، در ضلع جنوب غربی قرارداده شده، یک ورودی هم برای بخش های خدماتی در ضلع شمال شرقی پیش‌بینی شده است که در صورت عدم تحقق می‌تواند به شرق انتقال یابد.تردد سواره در مجموعه به صورت یک لوپ حول ساختمان و مجزا از تردد پیاده طراحی شده است. این لوپ با چرخش دور کل ساختمان دسترسی لازم را برای ساکنان و مهمانان، به جلوی ورودی بلوک ها فراهم کرده است. لوپ سواره در 8 نقطه به3 طبقه زیر زمین متصل شده، تا تردد روانی برای دسترسی به پارکینگ ها برای ساکنان فراهم شود. 2 رمپ هم برای دسترسی به 450 پارکینگ فضای خدماتی در بدنه شرقی پروژه قراتر گرفته. برای شرایط اضطرار، لوپ دومی به صورت سنگفرش در حلقه داخلی ساختمان قرار دارد تا در صورت نیاز خودروهای ایمنی از حلقه داخلی نیز به ساختمان دسترسی داشته باشند.
